Pogranicze w Stanach Zjednoczonych. Współpraca, prezentacje i reinterpretacje. Od początku istnienia jednym z celów Ośrodka Pogranicze z Sejn i powstałego przy nim Międzynarodowego Centrum Dialogu w Krasnogrudzie jest dzielenie się swoją codzienną praktyką, w sposób, który pozwoli przełożyć ją na inne kulturowo realia. 

W tym celu konsekwentnie budowana jest sieć międzynarodowych partnerów, których Krzysztof Czyżewski, praktyk idei i dyrektor Ośrodka Pogranicze odwiedza, uczestnicząc w sympozjach, seminariach i spotkaniach ze społecznością akademicką. Stany Zjednoczone są ważnym celem jego licznych podróży. Jak podkreśla sam Czyżewski, multidyscyplinarny charakter tych wizyt rezonuje z wielostronnym pojęciem samego pogranicza. Goszczą go instytuty i wydziały dedykowane naukom historycznym, socjologicznym i studiom nad demokracją, studiom żydowskim i pracy nad (post)pamięcią oraz naukom kulturoznawczym / teatralnym. Bardzo ważnym aspektem tych spotkań jest coraz częściej pojawiająca się  perspektywa dwustronnej współpracy – coraz to nowi partnerzy odwiedzają Sejny i Krasnogrudę, by uczyć się, jak badać i praktykować pogranicze.

Pogranicze w naukowych debatach

Wszystko zaczęło się pod koniec lat dziewięćdziesiątych, gdy Krzysztof Czyżewski odwiedził Stany Zjednoczone, by uczestniczyć w badaniach Remarque Institute działającego przy NY University. To założona przez profesora Tony’ego Judta, wybitnego nieżyjącego już historyka, jednostka naukowa, która za cel stawia sobie studia i badania nad Europą w bardzo różnych aspektach, uwzględniających historyczną i współczesną perspektywę oraz pogłębienie naukowych relacji pomiędzy Europą a Ameryką. W ramach debat i warsztatów, na które wielokrotnie zapraszano twórcę Pogranicza, tworzono platformę spotkań między Europą a Ameryką, by w multidyscyplinarnym gronie: praktyków, twórców, dyplomatów i naukowców różnych dziedzin, omawiać wybrane kwestie, m.in. dotyczące historycznych kontekstów Jedwabnego, kryzysu migracyjnego czy konkretnych pogranicz.

Od tamtego czasu regularnie powiększa się mapa uniwersytetów / uczelni, które nie tylko zainteresowane są rozmową o praktykach podejmowanych przez sejneński ośrodek, ale i dwustronną współpracą. W zeszłym roku Krzysztof Czyżewski odwiedził Uniwersytet Yale w New Haven z prezentacją dotyczącą Pogranicza, a w kwietniu tego roku uczestniczył w warsztacie intelektualnym organizowanym przez Marci Shore i Timothy’ego Snydera, wybitnych historyków często goszczących w Pograniczu. Wystąpienie Czyżewskiego podczas seminarium “Understanding Totalitarianism in a Postmodern World: Lessons from Central European Philosophy" miało bardzo prestiżowy charakter. Podobnie jak w Remarque Institute to część praktyki uniwersyteckiej, gdzie grono bardzo wysoko wykwalifikowanych specjalistów w danych dziedzinach spotyka się, by przez dwa dni z różnych perspektyw omówić wybrany temat. A jednocześnie, na co zwraca uwagę dyrektor Pogranicza, ich dorobek niewiele za stołem znaczy, liczy się sama jakość dyskusji, której mogą przysłuchiwać się studenci oraz goście spoza uniwersytetu.

Co roku latem Marci Shore i Timothy Snyder przyjeżdżają do Międzynarodowego Centrum Dialogu w Krasnogrudzie. Powstaje tu program „Czytanie drugiego”, w którym obok naukowców ze Stanów uczestniczą także badacze z Europy Środkowej m.in. Leonidas Donskis i Egidijus Aleksandravičius z Litwy oraz Jarosław Hrycak z Ukrainy. W ciągu kilku dni intensywnej pracy doktoranci z Polski, Litwy, Ukrainy i Stanów Zjednoczonych spotykają się ze swoimi mentorami / mistrzami, by głęboko pochylić się nad twórczością wybranych patronów. Edycja z 2016 roku dotyczyła Tony’ego Judta („Judt czyta: Arendt, Camusa, Miłosza, Kołakowskiego”), który  mocno angażował się w powstanie MCD, jednak nie doczekał jego otwarcia. Kolejna, przygotowana w 2017 roku poświęcona była lekturze Zygmunta Baumana i przedwcześnie zmarłego Leonidasa Donskisa („Bauman i Donskis czytają - ponowoczesny świat i przyszłość Europy”). Najbliższa, zaplanowana na lipiec 2018 roku, będzie dedykowana Leszkowi Kołakowskiemu.

 Czy byłeś już w Krasnogrudzie?

Ostatnie zagraniczne podróże Krzysztofa Czyżewskiego świadczą, że jednym z bardziej nośnych i inspirujących programów Ośrodka stał się Niewidzialny Most. W sierpniu 2015 roku zespół Pogranicza wraz ze społecznością lokalną i zaproszonymi z całego świata gośćmi zebrali się w Wiosce Budowniczych Mostów, by dzięki artystycznym praktykom w przestrzeni krasnogrudzkiego parku „umościć miejsce” i stworzyć Misterium Mostu. Odtąd dzień 22 sierpnia – na wyraźne życzenie mieszkańców – stał się wspólnie celebrowanym świętem mostu, które co roku obchodzone jest w Krasnogrudzie. Tym samym metafora Niewidzialnego Mostu okazała się bardzo pojemna, w międzynarodowej opowieści o Pograniczu powraca w różnych kontekstach i interpretacjach.

Rok 2018 przyniósł prezentację programu w nowojorskiej Symphony Space. Harmonogram tego wieczoru był napięty: widzowie mieli okazję posłuchać światowej sławy klarnecisty Davida Krakauera i pochodzącej z RPA pianistki Kathleen Tagg we fragmentach utworu „Strażnicy ognia” (The Keepers of Flame), którego premiera odbyła się w 22 sierpnia 2017 roku. Wieczór dopełnił pokaz fragmentów dwóch filmów – zapis koncertu Orkiestry Niewidzialnego Mostu autorstwa Kuby Kossaka i dokument ukazujący proces tworzenia misterium zrealizowany przez Piotra Fiedorowicza.

Ale w tej szczelnie wypełnionej po brzegi sali, jednej z najbardziej prestiżowych na świecie, wydarzyło się znacznie więcej. Opowieść Krzysztofa Czyżewskiego o Niewidzialnym Moście, przerodziła się w porywającą rozmowę z Davidem Krakaurem i Kathleen Tagg – i było to spotkanie twórców sztuki, którzy spotkali się w procesie tworzenia.  W dyskusję żywo włączała się nowojorska publiczność. „Czy byłeś już w Krasnogrodzie?” – dopytywał co chwilę zebranych David Krakauer, czyniąc z Krasnogrudy najbardziej pożądaną destynację tego wieczoru. Zdaniem Krzysztofa Czyżewskiego, entuzjazm, z jakim publiczność mająca na co dzień dostęp do najlepszej kultury na świecie, słuchała o Pograniczu, wynika z niesamowitej otwartości Nowego Jorku – miasto, które nie marzy, by być większym niż jest, potrafi autentycznie zafascynować się opowieścią zanurzoną w innej czasoprzestrzeni,  innym rytmie i micie.

Ciemne czasy w Nowym Jorku

Spotkanie w Symphony Space nie był pierwszą rozmową o Niewidzialnym Moście w Nowym Jorku. Już w 2016 roku w New School University odbyła się akademicka prezentacja programu. Na mapie podróży Krzysztofa Czyżewskiego po Stanach Zjednoczonych, New School University w Nowym Jorku jest jednym z najczęściej odwiedzanych partnerów. Z inicjatywy profesorów socjologii, Elżbiety Matyni i Jeffrey’a C. Goldfarba regularnie od 2013 roku spotyka się ze studentami i młodymi badaczami w ramach Transregional Center of Democratic Studies. Spotkania te mają bardzo zróżnicowany charakter: wykładowy, seminaryjny lub warsztatowy. W 2017 roku Czyżewski gościł tu z wykładem „Making Home in Wounded Places”, a w marcu 2018 roku wziął udział w cyklu wykładów inspirowanym twórczością Hannah Arendt i zatytułowanym „Woman and Men in Dark Times”.

Oprócz wielokrotnie odwiedzanych miejsc wciąż pojawiają się nowe. W tym roku nieopodal Nowego Jorku Czyżewski odwiedził także po raz pierwszy Stony Brook University, gdzie odbył się także wykład i debata z doktorantami pt. „The Im/Possibility of Dialog”.

Budowanie mostów w świecie podziałów

Codzienna praktyka Ośrodka, w tym program „Niewidzialny Most” doczekały się w Stanach Zjednoczonych jeszcze kilku innych znaczących reinterpretacji. Podczas tegorocznego pobytu w Uniwersytecie w Pensylwanii Krzysztof Czyżewski spotkał się ze studentami podczas wykładu “The Art of Bridging in Disenchanted World.  The Case of the Borderland Center” [Sztuka budowania mostów w świecie podziałów. Przykład Ośrodka Pogranicze]. Organizatorem tego pobytu byli badacze z Yewish Studies, którzy w swojej pracy dużo uwagi poświęcają kwestiom pamięci i postpamięci. To kolejny ważny partner Pogranicza. Na przyszły rok planowane są pierwsze wizyty studyjne młodych naukowców, którzy dotąd odwiedzając Polskę, przyjeżdżali do Auschwitz i Treblinki, a teraz chcieliby przyjrzeć się twórczym praktykom Pogranicza, by poszukać odpowiedzi na pytanie, jak żyć w przestrzeni po Zagładzie.

Letnia Szkoła w Krasnogrudzie

Niezwykle ważnym amerykańskim partnerem Pogranicza jest Rutgers University-Newark, który inwestuje w liderów zmiany społecznej w ramach programu International Leadership Exchange. Jego uczestnikami są studenci prężnie działający obywatelsko – są wolontariuszami bardzo różnych społecznych organizacji: pracują w więzieniach, domach dziecka, ze starszymi ludźmi. W ramach programu globalnych wypraw odwiedzali do tej pory Indie czy Tanzanię, a teraz na mapie ich podróży pojawi się także Polska – będą przyjeżdżać na miesiąc, z czego dwa tygodnie spędzą w Letniej Szkole w krasnogrudzkim MCD, a resztę przy współpracującym z Pograniczem Instytucie Kultury Polskiej na Uniwersytecie Warszawskim. Czyżewski przyznaje, że jest to duża odpowiedzialność, by Krasnogruda stała się inspirującym celem podróży, zwłaszcza że wyprawa do Polski wiąże się dla uczestników z ogromną inwestycją. Długo się do niej przygotowują, zbierając fundusze w ramach akcji fundraisingowej i pogłębiając swoją wiedzę merytoryczną. W kwietniu 2018 Krzysztof Czyżewski odwiedził Rutgers University z wykładem dla studentów i profesorów, którzy wezmą udział w Letniej Szkole w MCD w Krasnogrudzie.

Jak odbudować własną godność

Przyjazd młodych liderów z Newark jest konsekwencją wieloletniej współpracy. Od 2015 roku na zaproszenie profesora Iana Watsona, który kieruje Departamentem Sztuk Performatywnych, Dziennikarstwa i Designu , Krzysztof Czyżewski współtworzy z nim kurs „My Story Project”. W jego ramach dyrektor Pogranicza przez cztery tygodnie rokrocznie spotyka się z nową trzydziesto-czterdziestoosobową grupą. W połowie składa się ona ze studentów uniwersytetu a w połowie z ich rówieśników z gett i środowisk zmarginalizowanych, którzy w innych okolicznościach nie pojawiłyby się najprawdopodobniej w murach uniwersytetu.

W tym gronie pracują nad przygotowywaniem  własnych opowieści  - uczą się o ich strukturze, poetyce, dramaturgii. Cały ten proces służy tworzeniu przestrzeni przyjaznej każdemu uczestnikowi, by mogli się dzielić swoimi bardzo osobistymi, nierzadko po raz pierwszy wypowiedzianymi na głos przeżyciami. Dzieli ich niemal wszystko: począwszy od okolicy, w której wzrastają, poprzez status społeczny czy poziom edukacji aż po rasę i płeć. Pochodzą z różnych środowisk, mieszkają obok siebie, ale na co dzień się nie spotykają i ze zdziwieniem przyglądają się sobie: studenci dowiadują się od swoich rówieśników, jak się żyje w gettach i na czym tak naprawdę polega współczesny rasizm, młodzi ludzie z przedmieść ze zdziwieniem słyszą o depresjach i myślach samobójczych, presji rodziny i jej rozpadzie, czyli dramatach rozgrywających się w domach bogatych kolegów, dotąd postrzeganych jako idealne / sielankowe. Gdy tak głęboko poznają się wzajemnie, dzieląc się najbardziej intymnymi historiami, powstaje wspólnota opowieści, w której rozmawia się o zerwanych mostach w swoim życiu i o tym, jak je na nowo odbudowywać. W tych warunkach konstruują performatywną opowieść, która jest prezentowana przed publicznością, ich znajomymi i rodzinami. Każda z tych grup przekracza jakieś tabu, ale przede wszystkim uczy się empatii, poszukiwania tego, co łączy, a nie tego, co dzieli. Bardzo ważnym aspektem całego programu jest odbudowywanie poczucia własnej godności (self-esteme), dzięki któremu zdają sobie sprawę, że ich osobista historia jest cenna i niepowtarzalna.

Akademickie wizyty Krzysztofa Czyżewskiego w Stanach Zjednoczonych pozwalają transponować i wzbogacać wypracowane w Pograniczu praktyki. Mnożą się ich twórcze reinterpretacje: począwszy od akademickich dysput nad totalitaryzmem czy kształtem Europy aż po refleksję nad życiem w przestrzeni po Zagładzie czy pracę nad jednostkową opowieścią. Dzięki temu rozrasta się sieć międzynarodowych partnerów Pogranicza gotowych do wymiany doświadczeń, którzy po wizycie w Sejnach czy Krasnogrudzie nierzadko stają się ambasadorami Ośrodka w swoich społecznościach.

Tekst: Marta Kowerko-Urbańczyk